İşitme, atmosferde meydana gelen ses dalgalarının kulağımız tarafından toplanmasından beyinde ki merkezlerde karakter ve anlam olarak algılanmasına kadar geçen süreçtir.
Bu sistemin herhangi bir ya da birkaç yerinde meydana gelen patoloji işitme kaybınaneden olmaktadır. İşitme kaybı hastaların iletişim becerilerini etkiledikleri için sosyal, bilişsel ve eğitsel sorunlara yol açabilmektedir.
İşitme kaybının teşhisi ne kadar erken yaşta sağlanırsa, tedavinin ve bireyin tüm gelişiminin o kadar sağlıklı olacağı unutulmamalıdır. Özellikle ilk iki yaş, çocuğun konuşmasını geliştirebilmesi için en önemli dönem olduğundan işitme kaybında erken teşhis çok önemlidir.
Ülkemizde yaygınlığı %90’lara ulaşan yenidoğan işitme taramaları programları ile tüm bebeklerin işitme taramasının yapılmasızorunludur. Yapılan çalışmalarda yenidoğan işitme kayıplı bebek sayısı ortalama %2 civarındadır. Bu oran yenidoğan yoğun bakım ünitelerinde kalan bebekler için yaklaşık %10’lara kadar çıkabilmektedir. İşitme taramaların amacı işitme engeli ile doğan bebekleri doğumdan kısa süre sonra belirlemek, 3 aylık olmadan işitme testlerini tamamlamak, işitme engeli tanısı alanlara 6 aylık olmadan gerekli müdahalede bulunmaktır. Doğduktan sonra en geç 6 ay içinde işitme engeli tanısı konan ve işitme cihazı uygulanıp işitme ve konuşma eğitimi alan bebeklerin konuşma becerisi normal işiten yaşıtlarına benzer düzeyde gelişebilir. Erken dönemde işitme kaybı tanısı konulup eğitimine başlanan bebeklerin, lisan gelişimine ek olarak zihinsel, sosyal ve ruhsal gelişimleri de olumlu etkilenir.
İşitme kayıplarının derecelendirilmesinde ise farklı skalalar önerilmekle birlikte günümüzde kullanılan skala Tablo 1’de gösterilmiştir.
Tablo 1: İşitme kayıplarının derecelendirilmesi
| -10 - 15 dB HL | Normal işitme |
| 16 - 25 dB HL | Çok derecede işitme kaybı |
| 26 - 40 dB HL | Hafif derecede işitme kaybı |
| 41 - 55 dB HL | Orta derecede işitme kaybı |
| 56 - 70 dB HL | Orta ileri derecede işitme kaybı |
| 71 - 90 dB HL | İleri derecede işitme kaybı |
| 91 dB HL ve üzeri | Çok ileri derecede işitme kaybı |
İşitme kaybının yarattığı işitsel uyaran azlığı dil kazanımını etkilemektedir. Özellikle çocukluk döneminde görülen kayıplar dil performansını ve akademik başarıyı olumsuz yönde etkilemektedir. Çocuğun işitseldil girdilerinden yoksun kalması, çocuğun anadilinin anlambilgisi, sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi ve edimbilgisi katmanlarını geliştirebime yeteneklerini etkilemekte ve gecikmeli bir dil gelişimine neden olmaktadır.
İşitme kayıplarının hafiften çok ileri dereceye işitme kadar çeşitli türleri bulunmaktadır. Çok hafif ve geçici bir işitme kaybı bile çocuğun dil gelişimini etkilemekte, çocuğun bazı sesleri duymasını engellemektedir
Sesbilgisel açıdan bebekler 2. ve 3. aylarında agulama, 5. Ayın sonuna doğru [ba], [da] gibi ünlü ve ünsüz sıralamaları yapar. Bu ünlü-ünsüz sıralamaları bebeğin gelişimi ve olgunlaşması ile ilişkili olduğundan hem normal gelişen hem de işitme engelli bebeklerde görülmektedir.
7. aydan itibaren tekrarlı babıldama dediğimiz aynı heceyi tekrar tekrar söyleme başlar. Bu dönemde normal işiten bebek hızlı bir şekilde ünlü ve ünsüzleri üretirken, işitme engelli bebeğin babıldamasında belirgin bir azalma görülmektedir. Normal gelişim gösteren bebek çevresindeki seslerle pratik yapıp geri dönüt alırken , işitme engelli bebek bu yönden eksik kalmaktadır. Babıldamanın başlaması olgunlukla ilişkilendirilirken, babıldamanın ve giderek ses dağarcığının gelişmesi insan seslerine maruz kalmayla ilişkilendirilmektedir.
/p/, /b/, /m/ gibi dudak ünsüzleri, işitme engelli çocukların seslettikleri en erken ünsüzlerdir. Bunun nedeni vokal traktın gerisinde sesletilen ünsüzlere göre daha görünür olmalarıdır. Daha geriden çıkan sesler, işitme engelliler tarafından daha geç edinilir ve kusurlu üretilir.
Anlambilgisi açıdan baktığımızda, normal işiten bebeklerin 12 ay civarında ilk sözcüklerini söylediklerini ancak ilk sözcüklerini söylemeden yaklaşık 50 sözcük edindiklerini biliyoruz. Çocukların anladıkları, ifade ettiklerinden daha fazladır. 18-24 ay arasında çocuklar yaklaşık 50 sözcük söyler, bundan sonra kelime dağarcığı hızlı gelişir ve günde 2-3 kelime öğrenir. Çocukta anlam ağının gelişmesiyle tek sözcük evresinden iki kelimeli cümlelere geçiş görülür. İşitme engelli çocuklarda bu evreler normalden daha uzun sürmektedir. Birçok araştırma sonucu, işitme engelli çocukların işiten yaşıtlarına göre daha az sözcük bildikleri, ileri yaşlardaki işitme engelli çocuklarında aynı problemi yaşadıkları, bir sözcüğün çoklu anlamını işiten akranlarından daha geç, belki de hiçbir zaman öğrenemedikleri, ileri yaşlarda özellikle deyim ve atasözlerini anlamakta zorluk çektiklerini göstermiştir. İşitme engelli çocuğa sağlanan zengin yaşantı, onun sözcüklerin çoklu anlamlarını kavramasını sağlayacaktır.
İşitme girdisinden yoksun olmak, işitme engellilerin dil ve konuşmalarında hem segmental (parçasal) hem de suprasegmental (bürünsel / parçalarüstü) sorunlarla kendini gösterir. Ünlü ve ünsüzlerin üretimindeki çarpıklıklar, seslerin birbirleri yerine kullanımı, hatalı kullanımı veya atılması, sesleri bir araya getirmede yaşanan problemler işitme engelli bireylerin konuşmalarında rastlanan artikülasyon hatalarıdır. Bununla birlikte bürünsel özellikler açısından zaman kontrolünün yetersiz olduğu, bunun konuşmalarının yavaş ve zahmetli algılanmasına sebep olduğu (Alpiner ve McCarthy, 1987; Maasen ve Powel, 1985, akt. Çeliker & Ege,2005), seslerinin tizliğini ayarlayamadıkları, tizliği gereksiz ve uygunsuz olarak değiştirdikleri (McGarr ve Osberger, 1978, akt. Çeliker & Ege,2005) ve süre ve ritim ile ilgili problemler yaşadıkları (O’Halpin, 1997, akt. Çeliker & Ege,2005)gözlenmektedir. Bütün bunlara bağlı olarak da dilin sentaks ve morfoloji gibi diğer yapısal bileşenlerinde de- zorluklar görülür. İşitme engellilerde konuşma anlaşılabilirliği ile ilişkisi olan bir başka faktör suprasegmental konuşma üretimleridir. Suprasegmental üretimde karşılaşılan hataların çoğunluğu tonlamayla ilişkili temel frekansın (Fo) kontrolündeki yetersizlik, nefes kontrolünü doğru yapamama, konuşma hızı yavaşlığı, hatalı durak kullanımı, hatalı ezgi, ritim, vurgu ve ses kalitesindeki bozukluklar olarak tanımlanmıştır (Carney, 1986; Girgin, 1997¸ akt. Çeliker & Ege,2005).
Normal gelişim gösteren çocukta işitme başlangıçtan itibaren etkindir. Çocuk sesin farkındadır ve yakın çevresindeki insanların çıkardıkları her türlü ses onun için belli anlamlar ifade eder. İşitme duyusu sayesinde çocuk aynı zamanda seslerin kaynağını dinleyip arar, konuşmalara karşılık verir, duyduğu sesleri taklit eder, ritmik ve kontrollü sesler kullanmaya başlar. Sözcük dağarcığı gelişir, yaptığı hataları dinleyerek düzeltebilir. İşitme yolu ile kazanılan bu beceriler sayesinde çocuk, iletişim için gerekli dili kazanır (Atay, 1999; Cole, 1992, akt. Çeliker & Ege,2005).
İşitsel girdiden yoksun olan ve işiten akranları ile benzer işitsel deneyimleri yaşayamayan işitme engelli çocukta, bu durum daha farklı gelişir. İşitme engelli çocuklar hayatın ilk yıllarında konuşma dilini kazanırken işiten akranlarına çok benzer bir gelişim sergilerler. Ancak başlangıçta ürettikleri sesler zaman içinde azalma eğilimi gösterir, taklitler ortadan kalkar, ses üretimleri hem niteliksel hem de niceliksel olarak farklılaşır. İşiten çocuklar gibi rastlantısal öğrenmeleri gerçekleştiremezler ve dil gelişimleri etkilenir (Atay,1999, Cole,1992, Elffenbein, Hardin-Jones ve Davis, 1994; Yoshinaga-Itano, 1999, akt. Çeliker & Ege, 2005).
İşitme kaybı derecesi, işitme kaybının başladığı dönem, işitme kaybının konfigürasyonu başka bir özrün bulunup bulunmaması, işitme kaybını tanılandığı yaş, aldığı eğitimin niteliği ve niceliği…gibi. Etmenler işitme kayıplı çocuğun dil ve konuşma gelişimini etkilemektedir.
İşitme rehabilitasyonu ile amaç işitme kaybı sonucu yetersiz durumda bulunan sözel iletişim kurma yeteneklerinin yeniden kazanılmasını sağlamakken; İşitme habilitasyonu ile amaç işitme kaybından dolayı dil ve konuşmayı edinememiş bir bebeğe/çocuğa, sözel iletişim becerisini kazanmasını sağlamak üzere bir program uygulamaktır. Bu programın sonucunda çocuğun işitsel becerileri gelişir, dil- konuşma edinimi gerçekleşir, buna bağlı olarak akademik beceriler kazanılır ve çocuğun yaşam boyu uygun ve başarılı bir şekilde iletişim kurması sağlanılmış olur.
Her iki durumda da uygulanan programlarda, işitme kaybına bağlı olarak azalmış olan işitme duyarlılığını karşılamak üzere konuşma seslerinin şiddetinin yükseltilerek hastaya iletilmesi gerekir. Konuşma seslerini ileten araçlar sıklıkla işitme cihazlarıdır. İşitme kaybının derecesi, işitme cihazından yararlanamayacak seviyede ise koklearimplant uygulanabilir.
İşitme engelli çocuğun rehabilitasyonu/habilitasyonu, işitme kaybının tanısı konulduğu andan itibaren başlamalıdır. Koklear gelişim doğuma kadar tamamlanır ancak nöral işitme yolları ve santral işitme merkezinin gelişimi ortalama 6 yaşa kadar devam eder. Bu yüzden erken ampflikasyon önemlidir.
Yrd.Doç.Dr. Mustafa Nebi GÜMÜŞ
Odyoloji ve Konuşma Bozuklukları Uzm.